چشمه علی دامغان
لغت‌نامه دهخدا
چشمه علی دامغان . [ چ َ م َ ع َ ] (اِخ ) مؤلف مرآت البلدان نویسد: «چشمه ای است در چهارفرسخی شهر دامغان که آبش از سمت شمال شهر بسمت جنوب جاری است وبا آبهای دیگر که ضمیمه ٔ آن میشود بطرف شهر دامغان می آید و دهات و قریه های متعدد را در بین راه و حوالی دامغان مشروب میکند. این چشمه مابین مغرب و جنوب و از پای تپه ٔ خاکی جاریست و در مخرج آب تخت کوچکی ساخته و سنگی بر آن نصب کرده اند که گودی و عمقی دارد و مردم را عقیده این است که آن گودی جای سم اسب حضرت امیر المؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام میباشد و آب در آن گودی ریخته جهت کسب میامن و درک حوایج و استشفا می آشامند. خاقان مغفور فتحعلی شاه در سنه ٔ یکهزارو دویست و هفده که از تهران عزیمت ماوراءالنهر نمود، بر سر این چشمه منزل کرده امر فرمود در سمت غربی چشمه عمارتی عالی بنا کنند. این عمارت عبارت است از تالار و در جنبین آن اطاقهای متعدد بطرح و طرز خوش ساخته شده و آب چشمه از دو سمت عمارت جاری است و عمارت را از حیاط جدا میکند و راه عمارت فقط دو پل چوبی میباشد. در سمت جنوبی حیاط مسجدی بنا کرده اند و در جنبین محراب مسجد تاریخ بنا و تعمیر بر روی دو سنگ رسم شده است . عرض و طول مسجد دو طاق میباشد. در حیاط دیگر که در سمت مشرق و محاذی و مقابل عمارت بالا سمت تالاری بلند و سردری عالی ساخته شده که از یک طرف منظر آن باغ و دریاچه است و از جهت دیگر بصحرا و مجرای خروج آب چشمه نظر دارد و تاریخ بنای عمارت بنظم و نثر در دو سنگ منقور و مرتسم شده و در دو سمت تالار نصب است ، چنانکه عین عبارت آن در ذیل بیاید. در محاذی فوران آب حوضی بزرگ است پر از آب چشمه که باصفا و لطافت جاری است و قسمی ماهی با خالهای سیاه در این آبست که اهالی صید آنها را خوب نمیدانند و از این جهت دوام کرده خیلی بزرگ شده اند. اطراف حوض درختهای بید و صنوبر و چنار و غیره است که همه قوی و به هر جانب سایه افکن است . عمارت چشمه علی را مرحوم میرزا محمدخان سپهسالار اعظم به امر همایونی تعمیر کرده و در سفر خسروانی به زیارت مشهد مقدس و سرکشی به مملکت خراسان که درذیحجه سال هزار ودویست وهشتاد و سه هجری شروع شد، نگارنده نیز بشرف التزام رکاب مستسعد می بود و این جمله را برأی العین دید و چون چشمه علی مضرب خیام پادشاهی شد جهت مکانت و نیکویی آب و هوای آن ، امر همایون شرف نفاذ یافت که در کنار چشمه تخت و عمارتی بنا کنندو تا اوان معاودت آن را به انجام رسانند. آب چشمه علی در سفر مزبور که مقارن اواخر بهار بود زیاده از بیست سنگ به نظر می آمد. شرح چشمه علی و ورود موکب اعلی بدین ساحت دلگشا در سفرنامه ٔ خراسان مسطور است و صورت وقفنامه ٔ عمارت چشمه علی و تاریخ بنا از قرار ذیل است . سپس مؤلف مزبور شرح وقفنامه را نگاشته آنگاه ماده ٔ تاریخی را که مرحوم میرزا صادق وقایعنگار متخلص به هما سروده است مینویسد که بیت آخر آن چنین است :
جست اتمام و رقم زد بهر تاریخش هما
این بنا قصر جنان و این چشمه آب سلسبیل .
و بعد ماده ٔ تاریخ بنای مسجد را نیز آورده است که بدین شعر ختم میشود:
غرض چون شد تمام از بهر تاریخش هما گفتا
ز امر قبله ٔ عالم بنا شد کعبه ٔ دیگر.
سپس مؤلف مرآت البلدان چنین مینویسد:
«اما تواریخ قدیمه که متعلق به چشمه علی دامغان است از قرار ذیل میباشد: دیودر مورخ مشهور گوید اسکندر بزرگ وقتی که به قومس رسید این ناحیه را چنان آباد ومعمور و پرنعمت و باعلوفه و آذوقه ٔ فراوان دید که قصد کرد چندی عساکر خود را که بی نهایت خسته و کسل بودند در آنجا آسایش و راحت دهد. پس از چند روز اقامت در قومس و رفع خستگی قشون به سمت هیرکانی (جرجان ) حرکت کرد و اولین منزل او بعد از طی چهار فرسخ راه دامنه ٔ کوهی بود در دهنه ٔ دره که رودخانه ٔ معتبری موسوم به «استی بوئت » از آن جریان داشت و وضع جریانش به این طریق بود که چون از چشمه بیرون می آمد تقریباً تا ششصد ذرع بخط مستقیم روان بود و بعد به کوه کوچک سنگی که به تپه شبیه تربود برمیخورد و از آن جا تغییری درجریان آن حاصل می شد و چون از میان دره سنگی عبور میکرد و از دره خارج می شد به جلگه میرسید و صحرای هیکاتم پیل را مشروب می کرد (هیکاتم پیل اسمی است که یونانیها شهر قومس را بدین اسم مینامیده اند و معنی آن شهر صددروازه است ). پولیب مورخ که در 206 ق .م . متولد شده و هشتاد و دو سال عمر کرده چنین می نویسد که آنتیوکوس سیم که یکی از سلاطین سلوسی بود وقتی که از عقب ارتبان (اردوان ) اول پادشاه اشکانی بطرف مازندران میرفت چندی در هیکاتم پیل (قومس ) توقف کرد و بعد در دامنه ٔ کوه لبوتا که اول منزل او بجانب مازندران بود رسید و کنار چشمه ٔ «استی بوئت » که از کوه لبو تا بیرون می آمد دومین منزل او شد و از آنجا به سیرنکس (ساری )رفت و شکست فاحشی به قشون اردوان وارد آورد». (از مرآت البلدان ج 4 ص 236، 237، 238 و 239).
جست اتمام و رقم زد بهر تاریخش هما
این بنا قصر جنان و این چشمه آب سلسبیل .
و بعد ماده ٔ تاریخ بنای مسجد را نیز آورده است که بدین شعر ختم میشود:
غرض چون شد تمام از بهر تاریخش هما گفتا
ز امر قبله ٔ عالم بنا شد کعبه ٔ دیگر.
سپس مؤلف مرآت البلدان چنین مینویسد:
«اما تواریخ قدیمه که متعلق به چشمه علی دامغان است از قرار ذیل میباشد: دیودر مورخ مشهور گوید اسکندر بزرگ وقتی که به قومس رسید این ناحیه را چنان آباد ومعمور و پرنعمت و باعلوفه و آذوقه ٔ فراوان دید که قصد کرد چندی عساکر خود را که بی نهایت خسته و کسل بودند در آنجا آسایش و راحت دهد. پس از چند روز اقامت در قومس و رفع خستگی قشون به سمت هیرکانی (جرجان ) حرکت کرد و اولین منزل او بعد از طی چهار فرسخ راه دامنه ٔ کوهی بود در دهنه ٔ دره که رودخانه ٔ معتبری موسوم به «استی بوئت » از آن جریان داشت و وضع جریانش به این طریق بود که چون از چشمه بیرون می آمد تقریباً تا ششصد ذرع بخط مستقیم روان بود و بعد به کوه کوچک سنگی که به تپه شبیه تربود برمیخورد و از آن جا تغییری درجریان آن حاصل می شد و چون از میان دره سنگی عبور میکرد و از دره خارج می شد به جلگه میرسید و صحرای هیکاتم پیل را مشروب می کرد (هیکاتم پیل اسمی است که یونانیها شهر قومس را بدین اسم مینامیده اند و معنی آن شهر صددروازه است ). پولیب مورخ که در 206 ق .م . متولد شده و هشتاد و دو سال عمر کرده چنین می نویسد که آنتیوکوس سیم که یکی از سلاطین سلوسی بود وقتی که از عقب ارتبان (اردوان ) اول پادشاه اشکانی بطرف مازندران میرفت چندی در هیکاتم پیل (قومس ) توقف کرد و بعد در دامنه ٔ کوه لبوتا که اول منزل او بجانب مازندران بود رسید و کنار چشمه ٔ «استی بوئت » که از کوه لبو تا بیرون می آمد دومین منزل او شد و از آنجا به سیرنکس (ساری )رفت و شکست فاحشی به قشون اردوان وارد آورد». (از مرآت البلدان ج 4 ص 236، 237، 238 و 239).
