کل
لغت‌نامه دهخدا
کل . [ ک َ ] (ص ) کچل . یعنی شخصی که سر او زخم یا جای زخم داشته باشد و موی نداشته باشد و به عربی اقرع خوانند. (برهان ). کچل را گویند یعنی کسی که سر او مو نداشته باشد. (انجمن آرای ناصری ) (آنندراج ). کسی که سر او از کچلی بی موی بود. (ناظم الاطباء). مسعوف . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). مخفف کچل . (حاشیه ٔ برهان چ معین ) :
بدخواه او نژند و سرافکنده و خجل
چون کل که از سرش برباید عمامه باد.
باشی کل ای برادر و معذوری
گر سر برهنه کرد نمی آری .
ورنه جوان شو که هیچ کل نرهد
جز که به جعد سیه ز ننگ کلی .
دیوانه ای را به کلی دادند. (النقض ص 264).
از پی عیب کل کله جوید.
سر کل را پناه دان ز کلاه .
از کله ٔ حسود تو سودای مهتری
بیرون شود چو نخوت گیسو ز فرق کل .
حکیم نوزده را علتی پدید آمد
که راحت از کل سرکفته ٔ کلان بیند.
از چه ای کل باکلان آمیختی
تو مگر از شیشه روغن ریختی .
مال و زر سررا بود همچون کلاه
کل بود آن کز کله سازد پناه .
- امثال :
کل هم خدائی دارد .
کل از مو بدش می آید .
کل اگر طبیب بودی سر خود دوا نمودی .
|| نرینه ٔ جمیع حیوانات را گویند عموماً و گاومیش نر را خصوصاً.(برهان ) (ناظم الاطباء). بمعنی نر جمیع بهائم عموماًو گاومیش نر خصوصاً. (انجمن آرا) (آنندراج ). نر از گاو و گوسفند و مانند آن . نرینه از ستور. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا) : و اما گوشت بزماده و آن کل ، آن خون که از ایشان خیزد غلیظ شود. (الابنیه ، یادداشت ایضاً).
- کل خوردن ؛ آبستن شدن گاو و گوسفند و مانند آن . جفت شدن نر باماده .(یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
|| (اِ) شاخ . (انجمن آرا) (آنندراج ). || (ص ) منحنی . کج . خمیده . (انجمن آرا) (آنندراج ). حق آن است که کل و کله بمعنی کج و کوتاه آمده و آنرا بضم کاف نیز استعمال کرده اند. (انجمن آرا) (آنندراج ). رجوع به کُل شود. || کوتاه . قصیر. (ناظم الاطباء). || (اِ) چال . گودال . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || دندان گراز، که آن را چون سلاح بکار برد. یشک . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || جوانه در حبوبات و برنج .(یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || جوانه در حبوبات و برنج . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || (ص ) بزرگ : کل چشم ، فراخ چشم . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || (پسوند) مزید مؤخر امکنه . چنانکه در: بنجا کل ، جلیل کل ، چاکل ، دوکل . (یادداشت ، به خط مرحوم دهخدا).
بدخواه او نژند و سرافکنده و خجل
چون کل که از سرش برباید عمامه باد.
فرخی .
باشی کل ای برادر و معذوری
گر سر برهنه کرد نمی آری .
ناصرخسرو.
ورنه جوان شو که هیچ کل نرهد
جز که به جعد سیه ز ننگ کلی .
ناصرخسرو.
دیوانه ای را به کلی دادند. (النقض ص 264).
از پی عیب کل کله جوید.
سنائی .
سر کل را پناه دان ز کلاه .
سنائی .
از کله ٔ حسود تو سودای مهتری
بیرون شود چو نخوت گیسو ز فرق کل .
سوزنی .
حکیم نوزده را علتی پدید آمد
که راحت از کل سرکفته ٔ کلان بیند.
سوزنی (دیوان چ 1 ص 23 ح ).
از چه ای کل باکلان آمیختی
تو مگر از شیشه روغن ریختی .
مولوی .
مال و زر سررا بود همچون کلاه
کل بود آن کز کله سازد پناه .
مولوی .
- امثال :
کل هم خدائی دارد .
کل از مو بدش می آید .
کل اگر طبیب بودی سر خود دوا نمودی .
|| نرینه ٔ جمیع حیوانات را گویند عموماً و گاومیش نر را خصوصاً.(برهان ) (ناظم الاطباء). بمعنی نر جمیع بهائم عموماًو گاومیش نر خصوصاً. (انجمن آرا) (آنندراج ). نر از گاو و گوسفند و مانند آن . نرینه از ستور. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا) : و اما گوشت بزماده و آن کل ، آن خون که از ایشان خیزد غلیظ شود. (الابنیه ، یادداشت ایضاً).
- کل خوردن ؛ آبستن شدن گاو و گوسفند و مانند آن . جفت شدن نر باماده .(یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
|| (اِ) شاخ . (انجمن آرا) (آنندراج ). || (ص ) منحنی . کج . خمیده . (انجمن آرا) (آنندراج ). حق آن است که کل و کله بمعنی کج و کوتاه آمده و آنرا بضم کاف نیز استعمال کرده اند. (انجمن آرا) (آنندراج ). رجوع به کُل شود. || کوتاه . قصیر. (ناظم الاطباء). || (اِ) چال . گودال . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || دندان گراز، که آن را چون سلاح بکار برد. یشک . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || جوانه در حبوبات و برنج .(یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || جوانه در حبوبات و برنج . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || (ص ) بزرگ : کل چشم ، فراخ چشم . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || (پسوند) مزید مؤخر امکنه . چنانکه در: بنجا کل ، جلیل کل ، چاکل ، دوکل . (یادداشت ، به خط مرحوم دهخدا).
