کل
لغت‌نامه دهخدا
کل . [ ک ُل ل ] (ع اِ) همه . همگی . همه ٔ اجزاء. این لفظ اگر چه مفرد است ولی در معنی جمع استعمال می گردد. مذکر و مؤنث در وی یکسان است . اگرچه در مؤنث گاه کلة گویند. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ) همه . جمیع. (غیاث ). همه . (ترجمان القرآن ). مجموع . تمام . کافه . جمله . جملگی . جمع هرچه . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). کل اسمی است که برای استغراق وضع شده در جائی که مدخول آن نکره باشد. چنانکه : کل نفس ذائقة الموت (قرآن 185/3). و یا مدخول معرفه و جمع باشد چنانکه در «کلهم آتیة» و یا مدخول مفرد معرفه باشد که تمام اجزاء آن را شامل شود چنانکه در «کل زید حسن » پس اگر گفته شود «اکلت کل رغیف لزید»، شامل همه ٔ افراد نان می شود و اگر کلمه ٔ «کل » به زید اضافه شود چنانکه در «اکلت کل رغیف زید» تمام اجزاء یک نان را شامل می شود. این کلمه گاه برای افاده کثرت و مبالغه بکار می رود چنانکه در «تدمر کل شی ٔ بامر ربها» ای کثیرا. و این کلمه جز بصورت اضافه استعمال نمی شود ولی اضافه گاه تقدیری و گاه لفظی است ، وچون «ما» مصدریه ظرفیه بدان ملحق شود افاده تکرار کند چنانکه در «کلما اتاک زید فاکرمه » و آن را تأکیدکلمه ای می آورند که قابلیت تجزیه حسی یا معنوی داشته باشد بترتیب چنانکه در «قبضت المال کله » و «اشتریت العبد کله » و به هرحال کلمه ٔ «کل » را با اعتبار هر یک از آنچه قبل یا بعد آن قرار گرفته سه حالت است (یعنی جمعاً به شش صورت به کار می رود). حالات سه گانه ٔ آن به اعتبار ما قبل آن : 1- آنکه صفت باشد برای کلمه ٔنکره یا معرفه و در این حال دلالت دارد بر اینکه موصوف آن به کمال و نهایت صفت مذکور رسیده است . و باید در این مورد اضافه شود به اسم ظاهری که از جهت لفظ ومعنی با کلمه ٔ ماقبل یکی باشد چنانکه در «هوالعالم کل العلم ». 2- آنکه تأکید باشد برای اسم معرفه یا نکره ٔ محدوده ای که قبل از آن است و در این مورد باید اضافه شود به ضمیری که به مؤکد برگردد. و افاده ٔ معنی عموم می کند. چنانکه «فسجد الملائکة کلهم ». (قرآن 30/15). 3- آنکه بصورت تابع نباشد بلکه در جنب عوامل دیگر قرار گرفته باشد که در این حال یا به اسم ظاهر اضافه می شود چنانکه در «کل نفس بما کسبت رهینة» (قرآن 38/74). و یا بدون اضافه بکار می رود چنانکه در «و کلا ضربنا له الامثال ». حالات سه گانه ٔ «کل » به اعتبار مابعد آن : 1- آنکه به اسم ظاهر ما بعد خود اضافه شودکه در این صورت همه ٔ عوامل در آن عمل می کند مانند «اکرمت کل بنی تمیم ». 2- آنکه به ضمیر محذوفی که در تقدیر بعد از آن قرار دارد اضافه شود مانند «کلا هدینا»که در اصل «کلهم هدینا» بوده است . 3- آنکه به ضمیر بارزی که بعد از آن قرار دارد اضافه شود که در اینصورت هیچ عاملی جز ابتدائیت در آن عمل نمی کند مانند «ان الامر کله للّه ». و این گفته بنابر مذهب کسی است که کلمه ٔ «کل » را [ درمثال مذکور ] مرفوع می خواند و بندرت خلاف آن آمده چنانچه در «فیصدرعنها کلها و هو ناهل ». کلمه ٔ «کل » از جهت لفظ همواره مفرد و مذکر است واز جهت معنی بستگی به مضاف الیه دارد و بهمین جهت ضمیری که بدان عود می کند رعایت معنی آن می شود یعنی مفرد و مثنی و جمع و مونث و مذکر آورده می شود. البته این در جائی است که به نکره اضافه شده باشد ولی اگر به معرفه اضافه شده باشد گویند رعایت لفظ و معنی هر دو جایز است در صورت اضافه به نکره رعایت معنی ، و در صورت اضافه به معرفه رعایت لفظ و معنی هر دو جایز است ). و چون «کل » در لفظ بدون اضافه بکار رود بعضی گفته اند رعایت لفظ آن می شود و برخی دیگر گویند: اگر مضاف الیه مقدر آن مفرد نکره است ، در حکم مفرد خواهد بود و اگرمضاف الیه مقدر جمع معرفه است در حکم جمع خواهد بود. به هرحال در صورت فک اضافه تنوین عوض از مضاف الیه مقدر است . و در تقدیر کل احد، و کلهم می باشد.و اگر «کل » بعد از حرف نفی واقع شود، نفی بعض افرادرا شامل می شود مانند: «ماجاء کل القوم » و «لم آخذ کل الدراهم » و اگر کلمه ٔ نفی بعد از «کل » قرار گیرد، نفی همه افراد را شامل می شود مانند: «کلهم لم یقوموا». (از اقرب الموارد) : همگان اقرار دارند که کل ترکستان را بدین لشکر بتوان زد. (تاریخ بیهقی ص 582). تا کل و جمله برافتند. (تاریخ بیهقی ص 600).
ز هر جائی که اندر کل عالم
زمینی یا حصاری یا سپاه است .
و آنکه دعوی کند و گوید در کل جهان
از جوانمردان چون طاهر یک مرد کجاست .
خسروا ملک برتو خرم باد
کل گیتی ترا مسلم باد.
کس چون تو نشان ندهد در کل جهان لیکن
چون این دل هرجائی هرجای بسی باشد.
والاجمال دین محمد، محمد آنک
از کل کون خدمت او برگزیده ام .
ای ز پرگار امر نقطه ٔ کل
نتوانی برون شد از پرگار.
فرس بیرون جهاند از کل کونین
علم زد بر سریر قاب قوسین .
وربگوئی با یکی گو الوداع
کل سر جاوز الاثنین شاع .
تو باز دعوی پرهیز میکنی سعدی
که دل بکس ندهم کل مدع کذاب
- کل بودن ؛ از جمله ٔ کل بودن یا از جمله کل شدن ، اصطلاحی بوده است صوفیه را که به احتمال بمعنی واصل شدن و واصل بودن است ولی این معنی را دو شاهد ذیل خوب روشن نمی کند : بعد از آنکه پرسه فرود آورده اند و به خدمت ایستاده اند، دیگر ایشان را خدمت مطبخ و خانقاه فرموده اندو ایشان باوجود ضعف و پیری می افتاده اند و برمی خاسته اند تا کار خود بروفق مدعا پیراسته اند و از جمله ٔ کل شده اند (مزارات کرمان ص 4). چنانکه مشهور است که حضرت خواجه ٔ فقیه ابوالمعالی که از جمله ٔ کلند وقتی در کوبنان بوده اند. (مزارات کرمان ص 5).
- بکلی ؛ از هر جهت . بتمامه . همگی :
چون بخت نیک انجام را با ما بکلی صلح نیست
بگذار تا جان می دهد بد گوی بد فرجام را.
این حقیقت را شنو از گوش دل
تا برون آئی بکلی ز آب و گل .
دلم از صحبت شیراز بکلی بگرفت
وقت آن است که پرسی خبر از بغدادم .
- عقل کل ؛ عقل فعال . عقل مدبر جهان و عالم کون و فساد. عقل دهم از عقول عشره :
این سخنهائی که از عقل کل است
بوی آن گلزار و سرو و سنبل است
عقل کل را آبگینه ریزه در پای اوفتاد
بس که سنگ تجربت بر طاق مینائی زدم .
- کل شدن ؛ از جمله ٔ کل شدن . رجوع به کل بودن شود.
ای که انشاء عطارد صفت شوکت تست
عقل کل چاکر طغراکش دیوان تو باد.
|| در اصطلاح ، نام چیزی که از تعدادی جزء ترکیب شده باشد. (از تعریفات جرجانی ). اسم جمیع اجزاء (منتهی الارب ) (آنندراج ). مقابل جزء. و بدین معنی با کلی از چند وجه فرق دارد. اول آنکه کل در خارج موجود بود و کلی از آنجا که کلی است در خارج موجود نبود. دوم آنکه کل را توان شمردن به اجزای آن و کلی را نتوان شمردن به جزئیات آن . سوم آنکه اجزاء مقوم کل بود چون آحاد نسبت به عشره و کلی مقوم جزئیات بود. چون انسان نسبت به زید و عمرو. چهارم آنکه کلی چون انسان مثلا محمول بود بر جزئی چون زید. و کل چون عشره محمول نتواند بود بر اجزای خود که آحاد بود. پنجم آنکه اجزای کل واجب بود که متناهی باشد و جزئیات کلی واجب نبود که متناهی باشد. ششم آنکه شرط وجود کل وجود همه ٔ اجزاء آن کل بود و شرط وجود کلی وجود همه ٔ جزئیات آن کلی نبود :
کجا کل آمده باشد چه باشد قیمت اجزا.
چون زکلش جزو سازد ریگ نرم آید ز سنگ
چون ز جزوش کل سازد خاک را خارا کند.
همی گوئی که بر معلول خود علت بود سابق
چنان چون برعدد واحد و یا بر کل خود اجزا.
جزو جهان است شخص مردم روزی
باز شود جزو بی گمان بسوی کل .
ای ملک توکلّی که از آن هست به گیتی
فخر و شرف و دولت و فتح و ظفر اجزا.
در مجمعی که شاه و دگر خسروان بوند
او کل بود که سهم بر اجزا برافکند.
نداند که از دور پرگار قدرت
بود نقطه ٔ کل بر از خط اجزا.
و رجوع به شرح مطالع الانوار شود. || بعض . از لغات اضداد است . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). گاه کلمه ٔ «کل » بمعنی بعض بکار می رود و از لغات اضداد است . (اقرب الموارد) : بایستی که این مایه بدانسته بودی که «کل » بمعنی «بعض » آید. چنانکه باری تعالی در قصه ٔ ابراهیم (ع ) میفرماید: «ثم اجعل علی کل جبل منهن جزئاً» (قرآن 260/2) (کتاب النقض ص 523). || در اصطلاح صوفیه ؛ واحد مطلق را گویند و اسم حق تعالی است به اعتبار حضرت واحدیت والهیت جامع اسمای مجموع است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ) (غیاث ). اسم حق تعالی ، به اعتبار حضرت احدیت جامع اسماء و لذا یقال ؛ احد بالذات ، کل بالاسماء. (از تعریفات جرجانی ). || در اصطلاح منطقیون ، بسه معنی بکار میرود: 1- کلی منطقی یعنی مفهومی که تصور آن امتناعی از شرکت در آن نداشته باشد. یا مفهومی که صدق آن بر افراد کثیر ممتنعنباشد. 2- کل مجموعی یعنی کل به اعتبار جمع افراد. 3- کل افرادی ، یک یک افراد مفهوم . (از کشاف اصطلات الفنون ). برای توضیح امتیاز این سه معنی بهمین کتاب رجوع شود.
ز هر جائی که اندر کل عالم
زمینی یا حصاری یا سپاه است .
مسعودسعد.
و آنکه دعوی کند و گوید در کل جهان
از جوانمردان چون طاهر یک مرد کجاست .
مسعودسعد.
خسروا ملک برتو خرم باد
کل گیتی ترا مسلم باد.
انوری .
کس چون تو نشان ندهد در کل جهان لیکن
چون این دل هرجائی هرجای بسی باشد.
خاقانی .
والاجمال دین محمد، محمد آنک
از کل کون خدمت او برگزیده ام .
خاقانی
ای ز پرگار امر نقطه ٔ کل
نتوانی برون شد از پرگار.
خاقانی
فرس بیرون جهاند از کل کونین
علم زد بر سریر قاب قوسین .
نظامی .
وربگوئی با یکی گو الوداع
کل سر جاوز الاثنین شاع .
مولوی .
تو باز دعوی پرهیز میکنی سعدی
که دل بکس ندهم کل مدع کذاب
سعدی .
- کل بودن ؛ از جمله ٔ کل بودن یا از جمله کل شدن ، اصطلاحی بوده است صوفیه را که به احتمال بمعنی واصل شدن و واصل بودن است ولی این معنی را دو شاهد ذیل خوب روشن نمی کند : بعد از آنکه پرسه فرود آورده اند و به خدمت ایستاده اند، دیگر ایشان را خدمت مطبخ و خانقاه فرموده اندو ایشان باوجود ضعف و پیری می افتاده اند و برمی خاسته اند تا کار خود بروفق مدعا پیراسته اند و از جمله ٔ کل شده اند (مزارات کرمان ص 4). چنانکه مشهور است که حضرت خواجه ٔ فقیه ابوالمعالی که از جمله ٔ کلند وقتی در کوبنان بوده اند. (مزارات کرمان ص 5).
- بکلی ؛ از هر جهت . بتمامه . همگی :
چون بخت نیک انجام را با ما بکلی صلح نیست
بگذار تا جان می دهد بد گوی بد فرجام را.
سعدی .
این حقیقت را شنو از گوش دل
تا برون آئی بکلی ز آب و گل .
سعدی .
دلم از صحبت شیراز بکلی بگرفت
وقت آن است که پرسی خبر از بغدادم .
سعدی .
- عقل کل ؛ عقل فعال . عقل مدبر جهان و عالم کون و فساد. عقل دهم از عقول عشره :
این سخنهائی که از عقل کل است
بوی آن گلزار و سرو و سنبل است
مولوی .
عقل کل را آبگینه ریزه در پای اوفتاد
بس که سنگ تجربت بر طاق مینائی زدم .
سعدی .
- کل شدن ؛ از جمله ٔ کل شدن . رجوع به کل بودن شود.
ای که انشاء عطارد صفت شوکت تست
عقل کل چاکر طغراکش دیوان تو باد.
حافظ.
|| در اصطلاح ، نام چیزی که از تعدادی جزء ترکیب شده باشد. (از تعریفات جرجانی ). اسم جمیع اجزاء (منتهی الارب ) (آنندراج ). مقابل جزء. و بدین معنی با کلی از چند وجه فرق دارد. اول آنکه کل در خارج موجود بود و کلی از آنجا که کلی است در خارج موجود نبود. دوم آنکه کل را توان شمردن به اجزای آن و کلی را نتوان شمردن به جزئیات آن . سوم آنکه اجزاء مقوم کل بود چون آحاد نسبت به عشره و کلی مقوم جزئیات بود. چون انسان نسبت به زید و عمرو. چهارم آنکه کلی چون انسان مثلا محمول بود بر جزئی چون زید. و کل چون عشره محمول نتواند بود بر اجزای خود که آحاد بود. پنجم آنکه اجزای کل واجب بود که متناهی باشد و جزئیات کلی واجب نبود که متناهی باشد. ششم آنکه شرط وجود کل وجود همه ٔ اجزاء آن کل بود و شرط وجود کلی وجود همه ٔ جزئیات آن کلی نبود :
کجا کل آمده باشد چه باشد قیمت اجزا.
قطران .
چون زکلش جزو سازد ریگ نرم آید ز سنگ
چون ز جزوش کل سازد خاک را خارا کند.
ناصرخسرو.
همی گوئی که بر معلول خود علت بود سابق
چنان چون برعدد واحد و یا بر کل خود اجزا.
ناصرخسرو.
جزو جهان است شخص مردم روزی
باز شود جزو بی گمان بسوی کل .
ناصرخسرو.
ای ملک توکلّی که از آن هست به گیتی
فخر و شرف و دولت و فتح و ظفر اجزا.
مسعودسعد.
در مجمعی که شاه و دگر خسروان بوند
او کل بود که سهم بر اجزا برافکند.
خاقانی .
نداند که از دور پرگار قدرت
بود نقطه ٔ کل بر از خط اجزا.
خاقانی .
و رجوع به شرح مطالع الانوار شود. || بعض . از لغات اضداد است . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). گاه کلمه ٔ «کل » بمعنی بعض بکار می رود و از لغات اضداد است . (اقرب الموارد) : بایستی که این مایه بدانسته بودی که «کل » بمعنی «بعض » آید. چنانکه باری تعالی در قصه ٔ ابراهیم (ع ) میفرماید: «ثم اجعل علی کل جبل منهن جزئاً» (قرآن 260/2) (کتاب النقض ص 523). || در اصطلاح صوفیه ؛ واحد مطلق را گویند و اسم حق تعالی است به اعتبار حضرت واحدیت والهیت جامع اسمای مجموع است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ) (غیاث ). اسم حق تعالی ، به اعتبار حضرت احدیت جامع اسماء و لذا یقال ؛ احد بالذات ، کل بالاسماء. (از تعریفات جرجانی ). || در اصطلاح منطقیون ، بسه معنی بکار میرود: 1- کلی منطقی یعنی مفهومی که تصور آن امتناعی از شرکت در آن نداشته باشد. یا مفهومی که صدق آن بر افراد کثیر ممتنعنباشد. 2- کل مجموعی یعنی کل به اعتبار جمع افراد. 3- کل افرادی ، یک یک افراد مفهوم . (از کشاف اصطلات الفنون ). برای توضیح امتیاز این سه معنی بهمین کتاب رجوع شود.
