گلپایگان

گلپایگان . [ گ ُ ی ِ ] (اِخ ) یکی از شهرستانهای استان ششم خوزستان خلاصه ٔ مشخصات آن بشرح زیر است : حدود: از شمال به شهرستان اراک ، از جنوب به شهرستان اصفهان و فریدن ، از خاور به بخش میمه شهرستان کاشان و از باختر به بخش الیگودرز از شهرستان بروجرد. هوای شهرستان نسبت به پستی و بلندیهایی که دارد متغیر است ، بدین معنی که هوای قسمت های کوهستانی بخش مرکزی و بخش خوانسار سردسیر و قسمتهای جلگه ای معتدل است . سلسله جبال مرکزی ایران از این شهرستان میگذرد و جهت ارتفاعات از شمال باختر به جنوب خاوری است و مرتفعترین قسمت کوهها در جنوب شهرستان قرار گرفته و خطالرأس آنها حد طبیعی این شهرستان با شهرستان های فریدن و اصفهان است . مرتفعترین قله کوههای مذکور معروف به قله حاجی قارا به ارتفاع 3659 گز است . مهمترین رودخانه ٔ شهرستان رودخانه ٔ مشهور به قبله است که از کوههای جنوبی خوانسار ودره های دایی ، دربند و دره دراز سرچشمه گرفته و پس ازعبور از بخش خوانسار وارد بخش مرکزی گلپایگان میشودو رودخانه ٔ دیگری به نام لعل بار یا اناربار نیز دارد که از کوههای بختیاری سرچشمه گرفته و اخیراً در نزدیکی قریه ٔ اختخوان سد مهمی روی این رودخانه بنا شده . رودخانه مذکور پس از گذشتن از گلپایگان به رودخانه ٔ لعل بار معروف قسمتی از قرای کنار رودخانه ٔ شهرستان محلات و بخش دلیجان و بخش حومه ٔ شهرستان قم را مشروب و در خاور شهرستان قم به مسیله منتهی میشود. طغیان آن مانند سایر رودهای کشور اواخر زمستان و اوایل بهار و موقع بارندگی است . محصول عمده ٔ شهرستان عبارت است از غلات ، پنبه ، حبوبات ، میوه جات و لبنیات . شهر گلپایگان بوسیله ٔ راه شوسه از طریق خمین به قم ، اراک و خوانسار مربوط است . این شهرستان از دو بخش مرکزی گلپایگان و بخش خوانسار تشکیل شده است . این شهر از چهار دهستان و 10 آبادی تشکیل شده که جمعیت آن به اضافه ٔ سکنه ٔ شهر 22000 تن است . 1- دهستان جلگه دارای 18 آبادی که جمعیت آن به اضافه ٔ سکنه ٔ مرکز ده 16500 تن است . 2- دهستان پشتکوه دارای 9 آبادی که جمعیت آن به اضافه ٔ سکنه ٔ مرکز ده 6300 تن است . 3- دهستان عربستان دارای 8 آبادی که جمعیت آن به اضافه ٔ سکنه ٔ مرکز ده 6500 تن است . 4- دهستان حومه ٔ کنار رودخانه دارای 24 آبادی به اضافه ٔ سکنه ٔ مرکز ده 3500 تن است و جمع69 آبادی 54800 تن . بخش خوانسار دارای 14 آبادی و دارای 12000 نفر سکنه است . بنابر آمار فوق شهرستان گلپایگان از 83 آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده ، جمعیت آن 66800 تن است . مذهب ساکنین بخش مسلمان و زبان مادری آنها فارسی است . شهر گلپایگان در 106هزارگزی جنوب خاوری اراک و 213هزارگزی جنوب باختری قم واقع و مختصات جغرافیائی آن بشرح زیر است . طول 50 درجه و 18 دقیقه و عرض 33 درجه و 26 دقیقه ، اختلاف ساعت با تهران 4 دقیقه و 30 ثانیه است ، یعنی وقتی طهران ساعت 12 است گلپایگان ساعت 11 و 55 دقیقه و 30 ثانیه است . ارتفاع شهر از سطح اقیانوس 1924 گز است . بنابراین 724 متر از تهران و 950 متر از قم مرتفعتر و به همین لحاظ هوای آن نیز از دو شهر مذکور سردتر است . شهر گلپایگان یکی از شهرهای قدیمی کشور بوده و دارای ابنیه و عمارات قدیمی از جمله مسجد و مناری از دوره سلاجقه است . بنای امامزاده 17 تن و از دوره صفویه و کتیبه آن بنام امامقلی خان منقوش است . سکنه ٔ شهر به اضافه ٔ 9 آبادی نزدیک در حدود 22هزار تن است . این شهر یک دانشسرا، یک دبیرستان و شش باب دبستان دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 6). نام شهری است به عراق در میان اسپاهان و همدان و بانی آن همای چهره آزاد بنت بهمن درازدست پسر اسپندیار روئین تن بوده و آنرا چهرزادگان مینامیدند و جرفادقان معرب آن است . (آنندراج ) :
تا بخت جاودان بتو داده ست فر و جاه
گل پایگان بهشت کند فر و جاه تو.

امیرمعزی (دیوان ص 678).