یاب
لغت‌نامه دهخدا
یاب . (نف مرخم ) پیداکننده . یابنده . (برهان ). یابنده . (جهانگیری ) (آنندراج ). یابنده و پیداکننده مانند باریاب یعنی کسی که اذن دخول در دربار پادشاهی حاصل کرده و می تواند به حضور برود. و راهیاب پیدا کننده ٔ راه . و کامیاب آنکه آرزوی خود را دریافته است و نیک بخت و سعادتمند. (از ناظم الاطباء). یاب نعت فاعلی مرخم (برابر با ریشه ٔ مضارع فعل ) است که جز در ترکیب بکار نرود مگر بندرت و در ترکیب ، صفت فاعلی (= یابنده ) و صفت مفعولی (= یافت ) سازد. صفت فاعلی مانند کامیاب ، راه یاب ،گنج یاب ، فیض یاب ، شرفیاب ، ارتفاع یاب ، جهت یاب ، دقیقه یاب ، سخن یاب ، دست یاب ، دیریاب ، زودیاب ، چاره یاب ، دولتیاب ، سودیاب ، جنس یاب (در شعر خاقانی )، زاویه یاب ، قعریاب ، نکته یاب ، نصرت یاب . صفت مفعولی (=یافت ) مانند نایاب ، کمیاب ، دیریاب ، دشواریاب . با الحاق «یاء» مصدری به آخر ترکیبات مذکور حاصل مصدر مرکب ساخته می شود، چون کمیابی ، شرفیابی ، نکته یابی ، جهت یابی و جز آنها. برخی از ترکیبات هم در معنی فاعلی و هم در معنی مفعولی بکار روند، چنانکه زودیاب هم به معنی زودیافته و هم زودیابنده (تیزفهم و سریعالانتقال ) آمده است . اینک ترکیبات کلمه با شواهد:
- ادایاب ؛ مدرک اطوار و حرکات شیرین :
هر چه در خاطر عاشق گذرد می دانی
خوش ادافهم و ادایاب و ادادان شده ای .
- تنگیاب ؛ نادر. کمیاب :
با رخم زر و زریر و با دلم اندوه و غم
با دو چشمم آب و خون و با تنم رنج و عذاب
وین عجایبتر که چون این هشت با من یار کرد
هشت چیز ازمن ببرد و هشت چیز تنگیاب .
خاقانیا وفامطلب ز اهل عصر از آنک
در تنگنای دهر وفا تنگیاب شد.
صاحب ستران همه بانگ بر ایشان زدند
کاین حرم کبریاست بار بود تنگیاب .
سپاهی عزب پیشه و تنگیاب .
به آسانی بیابی سراین کار
که کاری سخت و سری تنگیاب است .
- جنس یاب ؛ یابنده ٔ جنس . که جنس یافته باشد :
دیدم آری هزار جنس طلب
لیک یک جنس یاب نشنیدم .
- دستیاب ؛ دسترسی . وصول :
جز از گنج ویژه رد افراسیاب
که کس را نبود اندر آن دستیاب .
گر او را بدی بر تو بر دستیاب
به ایران کشیدی رد افراسیاب .
- || دست یابنده . چیره . مسلط :
تو آنگه که بر من شوی دستیاب
زنی بیوه را داده باشی جواب .
- دشواریاب ؛ صعب الحصول :
خار در پا شد چنین دشواریاب
خار در دل چون بود واده جواب .
- دیریاب ؛ کندذهن .بلید :
کسی را که مغزش بود با شتاب
فراوان سخن باشد و دیریاب
همی گشت گردون شتاب آمدش
شب تیره را دیریاب آمدش .
دل تیره ز اندیشه ٔ دیریاب
همی تخت شاهی نمودش به خواب .
به لسانش نگر که چون بلسان
روغن دیریاب می چکدش .
- زودیاب ؛ سریعالانتقال :
شبی خفته بد بابک زودیاب
چنان دید روشن روانش به خواب .
که چون خواست کینه ز افراسیاب
به رنج فراوان شه زودیاب .
همی بود تا زرد گشت آفتاب
نشست از بر باره ٔ زودیاب .
گر چه در گیتی نیابی هیچ فضل
مرد ازو فاضل شده است و زودیاب .
و در این شعر فرخی میان یاب و جزء اول آن (زود) کلمه ٔ «اندر» حرف اضافه فاصله شده است :
دررسیده است به علم و برسیده به سخن
پیش بینیش به اندیشه ٔ زود اندریاب .
- سخن یاب ؛دریابنده ٔ سخن . مدرک معانی :
لنگ دونده است گوش نی و سخن یاب
گنگ فصیح است چشم نی و جهان بین .
- کامیاب ؛ کامروا :
شهرگیر و درگشای و دین پرست و کین ستان
ملک دار و ملک بخش و کام جوی و کامیاب .
خیز به شمشیر صبح سر ببر این مرغ را
تحفه ٔ نوروز ساز پیش شه کامیاب .
- کمیاب ؛ تنگیاب . نادر :
آن یکی ریگی که جوشد آب ازو
سخت کمیاب است روآن را بجو.
وقتی که آب کمیاب است بترتیب سفینه می پردازد. (حبیب السیر جزو ج 1 ص 12).
- گنج یاب ؛ یابنده ٔ گنج :
چرا روی آن کس که شد گنج یاب
ز شادی برافروخت چون آفتاب .
- نایاب ؛ نادر، عزیزالوجود :
نیست در ایام چیزی از وفا نایابتر
کیمیا شد اهل بل کز کیمیا نایابتر.
جان کم است آن صورت بیتاب را
زو بجو آن گوهر نایاب را.
- نصرت یاب ؛ پیروز.ظفر یابنده :
ز برگ و برف پراز زر و سیم گردد باغ
چو خانه ٔ ولی شهریار نصرت یاب .
جهان سراسر دیدم بسان خلد برین
ز عدل خسرو محمود شاه نصرت یاب .
علی دلی که به ملک یزیدیان قلمش
همان کند که بدین ذوالفقار نصرت یاب .
|| (ن مف ) و در این شعر منوچهری «یاب » به معنی یافته است :
گفت اگر شیر ز مادر نبود یاب همی
این توانم که دهمتان شب و روز آب همی .
- ادایاب ؛ مدرک اطوار و حرکات شیرین :
هر چه در خاطر عاشق گذرد می دانی
خوش ادافهم و ادایاب و ادادان شده ای .
صائب .
- تنگیاب ؛ نادر. کمیاب :
با رخم زر و زریر و با دلم اندوه و غم
با دو چشمم آب و خون و با تنم رنج و عذاب
وین عجایبتر که چون این هشت با من یار کرد
هشت چیز ازمن ببرد و هشت چیز تنگیاب .
فرخی .
خاقانیا وفامطلب ز اهل عصر از آنک
در تنگنای دهر وفا تنگیاب شد.
خاقانی .
صاحب ستران همه بانگ بر ایشان زدند
کاین حرم کبریاست بار بود تنگیاب .
خاقانی .
سپاهی عزب پیشه و تنگیاب .
نظامی .
به آسانی بیابی سراین کار
که کاری سخت و سری تنگیاب است .
عطار.
- جنس یاب ؛ یابنده ٔ جنس . که جنس یافته باشد :
دیدم آری هزار جنس طلب
لیک یک جنس یاب نشنیدم .
خاقانی .
- دستیاب ؛ دسترسی . وصول :
جز از گنج ویژه رد افراسیاب
که کس را نبود اندر آن دستیاب .
فردوسی .
گر او را بدی بر تو بر دستیاب
به ایران کشیدی رد افراسیاب .
فردوسی .
- || دست یابنده . چیره . مسلط :
تو آنگه که بر من شوی دستیاب
زنی بیوه را داده باشی جواب .
نظامی .
- دشواریاب ؛ صعب الحصول :
خار در پا شد چنین دشواریاب
خار در دل چون بود واده جواب .
مولوی .
- دیریاب ؛ کندذهن .بلید :
کسی را که مغزش بود با شتاب
فراوان سخن باشد و دیریاب
فردوسی .
همی گشت گردون شتاب آمدش
شب تیره را دیریاب آمدش .
فردوسی .
دل تیره ز اندیشه ٔ دیریاب
همی تخت شاهی نمودش به خواب .
فردوسی (شاهنامه ج 5 ص 2301).
به لسانش نگر که چون بلسان
روغن دیریاب می چکدش .
خاقانی .
- زودیاب ؛ سریعالانتقال :
شبی خفته بد بابک زودیاب
چنان دید روشن روانش به خواب .
فردوسی .
که چون خواست کینه ز افراسیاب
به رنج فراوان شه زودیاب .
فردوسی .
همی بود تا زرد گشت آفتاب
نشست از بر باره ٔ زودیاب .
فردوسی .
گر چه در گیتی نیابی هیچ فضل
مرد ازو فاضل شده است و زودیاب .
ناصرخسرو.
و در این شعر فرخی میان یاب و جزء اول آن (زود) کلمه ٔ «اندر» حرف اضافه فاصله شده است :
دررسیده است به علم و برسیده به سخن
پیش بینیش به اندیشه ٔ زود اندریاب .
- سخن یاب ؛دریابنده ٔ سخن . مدرک معانی :
لنگ دونده است گوش نی و سخن یاب
گنگ فصیح است چشم نی و جهان بین .
رودکی .
- کامیاب ؛ کامروا :
شهرگیر و درگشای و دین پرست و کین ستان
ملک دار و ملک بخش و کام جوی و کامیاب .
خاقانی .
خیز به شمشیر صبح سر ببر این مرغ را
تحفه ٔ نوروز ساز پیش شه کامیاب .
خاقانی .
- کمیاب ؛ تنگیاب . نادر :
آن یکی ریگی که جوشد آب ازو
سخت کمیاب است روآن را بجو.
مولوی .
وقتی که آب کمیاب است بترتیب سفینه می پردازد. (حبیب السیر جزو ج 1 ص 12).
- گنج یاب ؛ یابنده ٔ گنج :
چرا روی آن کس که شد گنج یاب
ز شادی برافروخت چون آفتاب .
نظامی .
- نایاب ؛ نادر، عزیزالوجود :
نیست در ایام چیزی از وفا نایابتر
کیمیا شد اهل بل کز کیمیا نایابتر.
خاقانی .
جان کم است آن صورت بیتاب را
زو بجو آن گوهر نایاب را.
مولوی .
- نصرت یاب ؛ پیروز.ظفر یابنده :
ز برگ و برف پراز زر و سیم گردد باغ
چو خانه ٔ ولی شهریار نصرت یاب .
مسعودسعد.
جهان سراسر دیدم بسان خلد برین
ز عدل خسرو محمود شاه نصرت یاب .
مسعودسعد.
علی دلی که به ملک یزیدیان قلمش
همان کند که بدین ذوالفقار نصرت یاب .
خاقانی .
|| (ن مف ) و در این شعر منوچهری «یاب » به معنی یافته است :
گفت اگر شیر ز مادر نبود یاب همی
این توانم که دهمتان شب و روز آب همی .
منوچهری .
