کاریز
لغت‌نامه دهخدا
کاریز. (اِ) آب باشد که در زیر زمین از چاه بچاه برند. (لغت فرس اسدی چ مرحوم اقبال ).آبی باشد که در زمین به جایی برون برند و به تازی قنات خوانند. (لغت فرس اسدی چ پل هرن ). (اوبهی ). آب روان باشد زیر زمین که بجایها برند. (صحاح الفرس ). جوی آبی را گویند که در زیر زمین بکنند تا آب از آن روان شود. (برهان ). راه آب روان بزیر زمین که به عربی قنات گویند در اصل کاه ریز بود که برای امتحان جریان آب کاه میریخته اند تا معلوم شود. (انجمن آرا) (آنندراج ). قنات . (دهار) (منتهی الارب ). رجوع به قنات شود. خالی . خاک . قطابه . سَرَب . سَرِب . آن نقبی است که در زیر زمین کنند و از چاهی به چاهی آب برند تا آنجا که آب به روی زمین جاری گردد : چون هفت سال سپری شد خدای تعالی باران فرستاد و چشمه ها و کاریزها آب گرفت و از زمین نبات برست . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
سزد که دو رخ کاریز آب دیده کنی
که ریزریز بخواهدت ریختن کاریز.
و رجوع به احوال و اشعار رودکی ص 1210 شود. و او را [ شهر خواش را ] آبهای روان است و کاریزها. (حدود العالم ). و آبشان [ آب مردم سیرگان ] از کاریز است . (حدود العالم ). و آب شهر طبسین از کاریز است . (حدود العالم ).
کارزاری کاندر او شمشیر تو جنبنده گشت
سر بسر کاریز خون گشت آن مصاف کارزار.
کسانی که شهرها و دیهها و بناها و کاریزها ساختند... بگذاشتند و برفتند.(تاریخ بیهقی چ ادیب ص 339). کاریز مشهد که خشک شده بود باز روان کرده . (تاریخ بیهقی ، ایضاً ص 549). امیر شهاب الدوله از دامغان برداشت و به دهی رسید در یک فرسنگی دامغان که کاریزی بزرگ داشت . (تاریخ بیهقی ). و آب آن (ابر قویه ) هم آب روان باشد و هم آب کاریز. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 124). ابتداء حد کوره اصطخراست و آب آن همه از کاریزها باشد و هواء آن معتدل است . (ایضاً فارسنامه ص 122).
به کارزار به کاریز خون گشادن خصم
بنفشه ٔ سمن آمیغ لاله کار تو باد.
بختی است مر این طائفه را کز گل ایشان
گر کوزه کنی آب شود خشک به کاریز.
چشمه ٔ صلب پدر چون شد بکاریز رحم
زان مبارک چشمه زاد این گوهرین دریای من .
کاریز برده کوثر در حوضهای ماهی
پیوند کرده طوبی با شاخهای عرعر.
شهره کاریزیست پر آب حیات
آب کش تا بردمد از تو نبات .
حبذا کاریزاصل چیزها
فارغت آرد از آن کاریزها.
کاریز درون جان تو می باید
کز عاریه ها تو را دری نگشاید.
هان بیاور سیخهای تیز را
امتحان کن حفره و کاریز را.
|| خزان . برگریزان :
خونریز شاخدار خوش آمد بروز عید
در موسمی که باشد کاریز شاخسار
از شاخسار باد نگونسار دشمنت
خونریز او فریضه چو خونریز شاخدار.
و بسالی دو هزار کاریز خواجگان شیعی و سادات علوی در بسیط عالم بیشترآورند که همه منفعت مسلمانان باشد. (کتاب النقض ص 473).
سزد که دو رخ کاریز آب دیده کنی
که ریزریز بخواهدت ریختن کاریز.
کسائی .
و رجوع به احوال و اشعار رودکی ص 1210 شود. و او را [ شهر خواش را ] آبهای روان است و کاریزها. (حدود العالم ). و آبشان [ آب مردم سیرگان ] از کاریز است . (حدود العالم ). و آب شهر طبسین از کاریز است . (حدود العالم ).
کارزاری کاندر او شمشیر تو جنبنده گشت
سر بسر کاریز خون گشت آن مصاف کارزار.
فرخی .
کسانی که شهرها و دیهها و بناها و کاریزها ساختند... بگذاشتند و برفتند.(تاریخ بیهقی چ ادیب ص 339). کاریز مشهد که خشک شده بود باز روان کرده . (تاریخ بیهقی ، ایضاً ص 549). امیر شهاب الدوله از دامغان برداشت و به دهی رسید در یک فرسنگی دامغان که کاریزی بزرگ داشت . (تاریخ بیهقی ). و آب آن (ابر قویه ) هم آب روان باشد و هم آب کاریز. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 124). ابتداء حد کوره اصطخراست و آب آن همه از کاریزها باشد و هواء آن معتدل است . (ایضاً فارسنامه ص 122).
به کارزار به کاریز خون گشادن خصم
بنفشه ٔ سمن آمیغ لاله کار تو باد.
سوزنی .
بختی است مر این طائفه را کز گل ایشان
گر کوزه کنی آب شود خشک به کاریز.
سوزنی .
چشمه ٔ صلب پدر چون شد بکاریز رحم
زان مبارک چشمه زاد این گوهرین دریای من .
خاقانی .
کاریز برده کوثر در حوضهای ماهی
پیوند کرده طوبی با شاخهای عرعر.
خاقانی .
شهره کاریزیست پر آب حیات
آب کش تا بردمد از تو نبات .
مولوی .
حبذا کاریزاصل چیزها
فارغت آرد از آن کاریزها.
مولوی .
کاریز درون جان تو می باید
کز عاریه ها تو را دری نگشاید.
(از عناوین مثنوی ).
هان بیاور سیخهای تیز را
امتحان کن حفره و کاریز را.
(مثنوی ).
|| خزان . برگریزان :
خونریز شاخدار خوش آمد بروز عید
در موسمی که باشد کاریز شاخسار
از شاخسار باد نگونسار دشمنت
خونریز او فریضه چو خونریز شاخدار.
سوزنی .
و بسالی دو هزار کاریز خواجگان شیعی و سادات علوی در بسیط عالم بیشترآورند که همه منفعت مسلمانان باشد. (کتاب النقض ص 473).
